Hokand Şehri Kim Tarafından Kuruldu? — Tarihi “Kurucu” Avcılığının Kör Noktası
Şunu peşin söyleyeyim: “Hokand şehri kim tarafından kuruldu?” sorusuna tek isimli, tek cümlelik bir cevap aramak; Orta Asya tarihini TikTok süresine sıkıştırmak gibi. Şehirlerin kaderi, tek bir kurucuya indirgenecek kadar basit değildir. Hokand’ın hikâyesi; ortaçağ izleri, yıkımlar, yeniden kuruluşlar ve hanedan rekabetleriyle örülü bir palimpsest. Gelin, bu basit görünen sorunun arkasındaki karmaşayı birlikte didikleyelim.
“Kurucu”yu Tekilleştirme Hatası: Şehir mi, Kale mi, Hanlık mı?
Önce kavramları ayıralım. Şehir olarak Hokand’ın izleri 10. yüzyıl kaynaklarında “Khavakand/Hukande/Havokand” adlarıyla görünür; Moğol istilasında tahrip edilir. Bu, “ilk kurucu” arayan modern beklentiyi boşa çıkarır; ortada kesintisiz tekil bir kurma eylemi değil, yıkılıp yeniden kurulan bir süreklilik vardır. :contentReference[oaicite:1]{index=1}
Bugünkü kentsel çekirdek, 1732’de kurulan bir kalenin çevresinde gelişir; 1740’ta Hokand, hanlığın başkentine dönüşür. 1732 tarihi konusunda itibarlı ansiklopedik kaynaklar mutabıktır; ancak “kimi” sorusunda anlatılar değişir: kimi zaman kaleyi Şâhruh Biy’e, kimi zaman da tahkimatı ve başkent oluşunu Abdülkerim Biye bağlayan rivayetler yer alır. :contentReference[oaicite:2]{index=2}
Hanlık açısından bakarsak; Kokand Hanlığı’nın siyasi temellerini atan kişi Şâhruh Biy’dir (1709). Bu “kuruluş”, şehrin değil; siyasi aygıtın kuruluşudur. Yani “Hokand’ı kim kurdu?” sorusu; şehir, kale ve hanlık düzlemlerini birbirine karıştırınca, ister istemez tek bir kişiye indirgenmiş hatalı bir şemaya dönüşüyor. :contentReference[oaicite:3]{index=3}
Rivayetlerin Çatıştığı Yer: 1732 mi, 1740 mı; Şâhruh mu, Abdülkerim mi?
Britannica, bugünkü şehrin 1732’de inşa edilen bir kale etrafında geliştiğini ve 1740’ta başkent olduğunu söyler. Vikipedi ve bölgesel seyahat arşivleri ise kalenin bizzat Şâhruh Biy tarafından 1732’de atıldığını kaydeder; öte yandan hanlık tarihinin ayrıntılı kronikleri, 1740’taki tahkimat ve başkentleşme hamlesini Abdülkerim Biye atfeder. İki anlatı da birbirini dışlamaz; biri “ilk askeri çekirdek”, diğeri “başkent ölçeğinde şehirleşme” vurgusunu öne çıkarır. :contentReference[oaicite:4]{index=4}
Bir diğer kritik nokta, Hokand’ın daha eski bir yerleşme üzerine yükselmiş olmasıdır. 10. yüzyıl kayıtları ve ortaçağ seyahatnameleri “Khavakand/Hukande”yi anar; bu da “ilk taşı kim koydu?” sorusunu tarihsel olarak problemli kılar. Şehirler çoğu kez tek bir kurucunun değil, ardışık kurucuların eseridir. :contentReference[oaicite:5]{index=5}
Zayıf Halkalar: Basitleştirici Popüler Anlatılar ve “Kurucu” Fetişi
1) Tek isim, tek doğruluk yanılgısı: Şehri bir “kurucu kahraman”a indirgemek, uzun erimli ekonomik/askerî süreçleri görünmez kılar. Oysa Hokand’ın yükselişinde, Ming kökenli Şâhruhid hanedanının sulama kanallarından idari örgütlenmeye uzanan bütüncül etkisi belirleyiciydi. :contentReference[oaicite:6]{index=6}
2) “Kale = Şehir” karışıklığı: 1732’deki kale, modern şehirle eşitlenemez; 1740’taki başkentleşme evresi ile ortaçağ kent izleri birbirinden farklı bağlamlardır. Bu ayrımı yapmayan içerikler, “kim kurdu?”yu yanlış sorar. :contentReference[oaicite:7]{index=7}
3) Kaynak çeşitliliği eksikliği: Popüler yazılar tek bir bloga yaslanınca, rivayet zinciri hatayı çoğaltır. Oysa İslâm Ansiklopedisi, Britannica ve güncel akademik derlemeler birlikte okunmalıdır. :contentReference[oaicite:8]{index=8}
Tartışmalı Noktalar: Adlandırma Siyaseti ve Hafızanın Sahipliği
“Hokand mı, Kokand mı, Khokand mı?” Adlandırma bile siyasi bir tercihe dönüşebiliyor. Sovyet ve post-Sovyet dönemi haritaları ile yerel yazım biçimleri farklılaşınca, “kurucu kim?” sorusu “şehir kimindir?” tartışmasına bağlanıyor. Hanlığın kültürel merkezliği (300’ü aşkın cami rivayetleri, saray-kompleksleri, medreseler) yerel kimliğin dayanağı olurken; modern devlet anlatıları farklı kurucu figürleri parlatabiliyor. Bu yüzden, bugün bir turist broşüründe gördüğünüz “kurucu”, yarın akademik bir makalede yerelleştirilmiş başka bir isimle değişebiliyor. :contentReference[oaicite:9]{index=9}
Provokatif Sorular
- Hokand’ı tek bir “kurucu”ya bağlamak, çok katmanlı şehir tarihini basitleştiren bir mit yapımı mı?
- 1732’deki kale inşası ile 1740’taki başkentleşmeyi aynı “kuruluş” saymak, tarihi araçsallaştırmak değil mi?
- Ulusal/yerel anlatılar, hangi “kurucu”yu neden öne çıkarıyor; kültürel miras turizmi burada nasıl devreye giriyor?
Eleştirel Kronoloji: Bir Zaman Çizelgesiyle Okuyalım
- 10. yüzyıl: Khavakand/Hukande adıyla erken yerleşme izleri; İpek Yolu güzergâhına eklemlenme. :contentReference[oaicite:10]{index=10}
- 13. yüzyıl: Moğol tahribatı; şehir dokusunda kesinti. :contentReference[oaicite:11]{index=11}
- 1709: Ming kabilesinden Şâhruh Biy hanlığı örgütler; siyasi “kuruluş” momenti. :contentReference[oaicite:12]{index=12}
- 1732: Kale inşası; bugünkü şehir çekirdeğinin doğuşu. (Kaynaklar kaleyi çoğu kez Şâhruh Biy’e atfeder.) :contentReference[oaicite:13]{index=13}
- 1740: Abdülkerim Biy döneminde tahkimat ve başkentleşme; şehir ölçeğinin büyümesi. :contentReference[oaicite:14]{index=14}
SEO Dostu Pratik Bilgiler (Doğruluk Odaklı)
- Temel anahtar ifade: “Hokand şehri kim tarafından kuruldu?”
- Yan anahtarlar: “Şâhruh Biy”, “Abdülkerim Biy”, “Kokand Hanlığı kuruluşu”, “1732 kale”, “1740 başkent”, “Khavakand”.
- İçerik stratejisi: “Kurucu”yu tekil değil, süreç olarak anlatan başlık ve alt başlıklar; kronoloji kutuları; kaynak çeşitliliği.
Sonuç: Cevap Bir İsim Değil, Bir Yöntem
Hokand’ı kimin kurduğunu sormak yerine, hangi tarihsel katmanların Hokand’ı bugünkü şehir yapan güçler olduğunu sormalıyız. Evet, siyasi kurucu olarak Şâhruh Biy (1709) ve kaleyi/başkenti büyüten Abdülkerim Biy (1740) öne çıkar; bugünkü kent çekirdeği ise 1732’deki kale inşasına dayanır. Ama bu kadar. Geri kalan; ortaçağdan modern çağa, idari iradeden su kanallarına, ticaretten inanç mekânlarına uzanan bir çok-aktörlü kuruculuk hikâyesidir. Tek isimli kolay cevaplar yerine; çok katmanlı bir okuma öneriyorum. Çünkü şehirler, tıpkı insanlar gibi, birden fazla “kurucu”yla büyür. :contentReference[oaicite:15]{index=15}
::contentReference[oaicite:16]{index=16}
[1]: https://en.wikipedia.org/wiki/Kokand?utm_source=chatgpt.com “Kokand”